Працяг

Заканчэнне

Ліпень выдаўся гарачы.  Неміласэрнае сонца сушыла травы на корані. Хіліўся долу бульбоўнік, прасілі піць вяргіні, астры, ружы, у якіх амаль тануў звонкі дом Паўла Іванавіча і Вольгі Сямёнаўны.

Усе суседзі Шыдлоўскіх былі, вядома, на лузе, ля Нёманца. Такой парой сама сушыць сена. Першы ўкос — гэта першы, не якая-небудзь атаўка. Добры гаспадар, наогул, не спіць такой парой, а тут сядзі, як прывязаны. Яшчэ б не сядзець: гасцей набілася ў хату, як дзверы зачыніць. А на двары вунь колькі сноўдаецца: сюды, туды...

«Хіба ім няма чаго рабіць у сваім Мінску, — кіпела Вольга Сямёнаўна, — паадрашчвалі пэтлы і блытаюцца пад нагамі, грады топчуць...».

Павел Іванавіч адчуваў віну перад жонкай, балазе, ён віноўнік нашэсця кіношнікаў. У яго таксама свярбелі рукі па рабоце, але каб неяк улагодзіць Вольгу Сямёнаўну, няўзнак кінуў:

—  Ат, хіба ўсё пераробіш?! Вольга Сяменаўна аж падскочыла:

—  Во-во, праўду кажуць:   з музыкі хлеб невялікі.

—   А з гулякі — ніякі! — усміхнуўся Павел Іванавіч.

—  Ты ў кішэню за словам не палезеш, не!..

—  Калі ёсць у галаве, навошта лезці ў кішэню? — ужо адкрыта смяяўся Павел Іванавіч.

—   Збяры сабак з сямі вёсак — з табою   не   збрэшуцца, — махнула рукой Вольга Сямёнаўна, падкрэсліваючы, што  апошняе слова за ёй.

Я назіраў здалён за Шыдлоўскімі, і на душы было неяк хораша і светла, як і заўсёды, пры сустрэчы з гэтымі гасціннымі і шчырымі людзьмі. Чаму? Хіба словамі растлумачыш! Трэба паслухаць, як яны разам спяваюць, працуюць, інтэлігентна сварацца і дзеляцца вясковымі навінамі...

Але хто такі Павел Іванавіч, што пра яго здымаюць фільмы, пішуць нарысы? Звычайны вясковец? Нібыта самы звычайны: косіць, пілуе дровы, капае бульбу... I незвычайны, бо піша песні. Іх спяваюць тут, на Уздзеншчыне, на вяселлях, радзінах, провадах у армію... Яны гучаць са сцэны, па радыё і тэлебачанні, яны выконваліся ў Маскве. Дык з якога Шыдлоўскага пачаць апавяданне пра яго незвычайны лес?

Пайду па пратаптанай сцяжынцы, пачну з узнагарод і званняў, быццам, калі няма іх, то і няма чалавека.

Паўлік апрытомнеў у бальніцы.   Побач сядзеў бацька.  Ён гладзіў сына па галаве, суцяшаў: «Будзеш, сынок, жыць... не было б горшай бяды!..».

Але самае страшнае чакала наперадзе. Неяк Павел часаў сасновыя бярвенні. Вострая сякера, паслухмяная ў дужых юначых руках, лёгка адгрызала ад дрэва смалістыя кавалкі. Ён працаваў з асалодай, быццам не дрэва сякерай раўняў, а верш алоўкам правіў. Павел тайна ад усіх пісаў вершы. Асмеліўся паказаць іх толькі Сымонавай Олі, якую вылучаў з усіх прысынкаўскіх дзяўчат, і... Паўлюку Трусу з Нізка, суседняй з Прысынкам вёскі. Оля была ў захапленні ад Паўлавых вершаў, а вось Паўлюк пажурыў, параіў больш чытаць, вучыцца.

Раз, раз... сякера ўгрызалася ў падатлівае дрэва, роўна па шнуру, адбіваючы трэскі, і раптам, як спатыкнулася на суку, падскочыла, і ў вока ўдарыла трэска. Ен адкінуў убок непатрэбную ўжо сякеру, абхапіў аберуч галаву і пасунуўся да хаты. Прадчуваючы страшную бяду, нема закрычала маці. Выбег з хаты бацька, першы на вёсцы танцор і спявак, заўсёды ўсмешлівы і вясёлы, ён на гэты раз, не саромеючыся людзей, плакаў, расціраючы кулакамі на твары слёзы.

У райбальніцы вынеслі канчатковы прысуд: Павел на ўсё жыццё застанецца сляпым. Пакуль не загаілася рана, бінтавалі, перабінтоўвалі, рабілі прымочкі. Павел, раўнадушны да ўсяго, моўчкі пераносіў боль, на пытанні дактароў адказваў адназначна. Калі яшчэ ўчора ён марыў стаць паэтам, як нізаўчане Кандрат Крапіва, Паўлюк Трус, хацеў паступіць у Белпедтэхнікум, то цяпер была адна перспектыва: стаць у бацькоў нахлебнінам, дармаедам. Зорка, у якую ён верыў, назаўсёды пагасла. I сонца, і зоры будуць свяціць іншым, яго жыццё — вечная ноч. Згадалася, як хадзіў з Оляй на сенакос, падарыў ёй ахапак бэзу... Яна ўся заружавела, расцвіла. Было гэта нядаўна, здаецца, і так даўно... і ніколі ўжо не будзе. Не для яго сонца. Дык ці варта жыць?..

Ён не ведаў, што бацька запрог каня, паехаў у Мінск, з надзеяй паехаў, можа, знойдзецца доктар, які згодзіцца зрабіць Пашку аперацыю... О, каб здарыўся цуд. Няўжо бог такі гняўлівы, пакрыўдзіўся на сына за антырэлігійныя частушкі...

Тры дні шукаў стары доктара. Адну ноч спаў на возе, другую, калі зацурболіў дождж, пад возам... I да самага прафесара дастукаўся-такі. Даў згоду той паглядзець Паўла.

...Пасля аперацыі абвязаны бінтамі, ён, сціснуўшы зубы, чакаў, калі можна будзе зняць павязку. Чаго толькі не перадумаў за гэтыя дні. Сэрца сціскалася то ад прадчування бяды, то поўнілася надзеямі.

«Лёс, будзь да мяне хоць кропельку спагадны, — прасіў Павел, — хоць кропельку...».

За дзень да назначанага тэрміну не вытрымаў. Ноччу, калі палата спала, пачаў разбінтоўваць павязку. Адзін маток, другі, трэці, сэрца грукае, нібыта хоча вырвацца з грудзей. Вечная ноч, ці святло? I вось увесь бінт разматаны. Расплюшчыў вока і ледзь не закрычаў ад радасці. Ён бачыў... як праз туман, але бачыў.

Дрыжачымі рукамі пачаў забінтоўваць вочы. Ні 97-гадовы прафесар Камінскі, ні лечачы доктар Таццяна Аляксандраўна Бірыч не павінны ведаць, што ён це вытрымаў... Хацелася спяваць, крычаць, будзіць таварышаў па палаце. Ён бачыць. Ледзьве-ледзь перасіліў сябе. Цэлую ноч рыхтаваў словы падзякі, з якімі звернецца да дактароў. Але сказаў некалькі слоў і наўзрыд заплакаў.

— Левае вока бачнасць ноль, правае — тры працэнты, — канстатаваў прафесар, — ніякай фізічнай працы, не дазваляецда падымаць больш пяці кілаграмаў, нельга есці тлустага, смажанага, старацца не ўжываць горкага, салёнага...

Павел не слухаў. Што яму горкае і салёнае, калі ён будзе хадзіць без павадыра, адрозніваць дзень ад ночы...

Павел Іванавіч Шыдлоўскі— самадзейны кампазітар, паэт, заслужаны дзеяч культуры БССР. Як партызанскі сувязны, ён узнагароджаны медалём «За адвагу», пасля вайны за песні — ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга.

Ёсць шмат людзей з больш гучнымі ўзнагародамі і званнямі, ёсць... але Шыдлоўскі адзін такі ў рэспубліцы.

...Гулялі ў хованкі. Васьмігадовы Паўлік стаіўся за драўляным шчытом і праз невялікую адтуліну выглядаў, як цыбаты сусед крычаў: «Раз, два, тры, чатыры, пяць, іду шукаць!». Са сваёй схованкі Паўлік бачыў, як сусед адарваў ад вачэй далоні, грукнуў на плоце палкай і пачаў аглядвацца па баках, гадаючы, дзе хто схаваўся... Падумаўшы, падаўся да шчыта. Прайшоў міма раз, другі, нечакана павярнуўся і штосілы тыцнуў кіем у шчыліну...

Паўлік апрытомнеў у бальніцы.   Побач сядзеў бацька.  Ён гладзіў сына па галаве, суцяшаў: «Будзеш, сынок, жыць... не было б горшай бяды!..».

Але самае страшнае чакала наперадзе. Неяк Павел часаў сасновыя бярвенні. Вострая сякера, паслухмяная ў дужых юначых руках, лёгка адгрызала ад дрэва смалістыя кавалкі. Ён працаваў з асалодай, быццам не дрэва сякерай раўняў, а верш алоўкам правіў. Павел тайна ад усіх пісаў вершы. Асмеліўся паказаць іх толькі Сымонавай Олі, якую вылучаў з усіх прысынкаўскіх дзяўчат, і... Паўлюку Трусу з Нізка, суседняй з Прысынкам вёскі. Оля была ў захапленні ад Паўлавых вершаў, а вось Паўлюк пажурыў, параіў больш чытаць, вучыцца.

Раз, раз... сякера ўгрызалася ў падатлівае дрэва, роўна па шнуру, адбіваючы трэскі, і раптам, як спатыкнулася на суку, падскочыла, і ў вока ўдарыла трэска. Ен адкінуў убок непатрэбную ўжо сякеру, абхапіў аберуч галаву і пасунуўся да хаты. Прадчуваючы страшную бяду, нема закрычала маці. Выбег з хаты бацька, першы на вёсцы танцор і спявак, заўсёды ўсмешлівы і вясёлы, ён на гэты раз, не саромеючыся людзей, плакаў, расціраючы кулакамі на твары слёзы.

У райбальніцы вынеслі канчатковы прысуд: Павел на ўсё жыццё застанецца сляпым. Пакуль не загаілася рана, бінтавалі, перабінтоўвалі, рабілі прымочкі. Павел, раўнадушны да ўсяго, моўчкі пераносіў боль, на пытанні дактароў адказваў адназначна. Калі яшчэ ўчора ён марыў стаць паэтам, як нізаўчане Кандрат Крапіва, Паўлюк Трус, хацеў паступіць у Белпедтэхнікум, то цяпер была адна перспектыва: стаць у бацькоў нахлебнінам, дармаедам. Зорка, у якую ён верыў, назаўсёды пагасла. I сонца, і зоры будуць свяціць іншым, яго жыццё — вечная ноч. Згадалася, як хадзіў з Оляй на сенакос, падарыў ёй ахапак бэзу... Яна ўся заружавела, расцвіла. Было гэта нядаўна, здаецца, і так даўно... і ніколі ўжо не будзе. Не для яго сонца. Дык ці варта жыць?..

Ён не ведаў, што бацька запрог каня, паехаў у Мінск, з надзеяй паехаў, можа, знойдзецца доктар, які згодзіцца зрабіць Пашку аперацыю... О, каб здарыўся цуд. Няўжо бог такі гняўлівы, пакрыўдзіўся на сына за антырэлігійныя частушкі...

Тры дні шукаў стары доктара. Адну ноч спаў на возе, другую, калі зацурболіў дождж, пад возам... I да самага прафесара дастукаўся-такі. Даў згоду той паглядзець Паўла.

...Пасля аперацыі абвязаны бінтамі, ён, сціснуўшы зубы, чакаў, калі можна будзе зняць павязку. Чаго толькі не перадумаў за гэтыя дні. Сэрца сціскалася то ад прадчування бяды, то поўнілася надзеямі.

«Лёс, будзь да мяне хоць кропельку спагадны, — прасіў Павел, — хоць кропельку...».

За дзень да назначанага тэрміну не вытрымаў. Ноччу, калі палата спала, пачаў разбінтоўваць павязку. Адзін маток, другі, трэці, сэрца грукае, нібыта хоча вырвацца з грудзей. Вечная ноч, ці святло? I вось увесь бінт разматаны. Расплюшчыў вока і ледзь не закрычаў ад радасці. Ён бачыў... як праз туман, але бачыў.

Дрыжачымі рукамі пачаў забінтоўваць вочы. Ні 97-гадовы прафесар Камінскі, ні лечачы доктар Таццяна Аляксандраўна Бірыч не павінны ведаць, што ён це вытрымаў... Хацелася спяваць, крычаць, будзіць таварышаў па палаце. Ён бачыць. Ледзьве-ледзь перасіліў сябе. Цэлую ноч рыхтаваў словы падзякі, з якімі звернецца да дактароў. Але сказаў некалькі слоў і наўзрыд заплакаў.

— Левае вока бачнасць ноль, правае — тры працэнты, — канстатаваў прафесар, — ніякай фізічнай працы, не дазваляецда падымаць больш пяці кілаграмаў, нельга есці тлустага, смажанага, старацца не ўжываць горкага, салёнага...

Павел не слухаў. Што яму горкае і салёнае, калі ён будзе хадзіць без павадыра, адрозніваць дзень ад ночы...

Пасля бальніцы Павел шукаў для сябе справу і не мог знайсці, сноўдаўся з кута ў кут, натыкаючыся на рэчы. У хаце ён амаль нічога не бачыў, калі трэба было што знайсці, шукаў навобмацак. Сёстры і бацькі разумелі, як нялёгка яму, стараліся папярэдзіць кожнае жаданне: паліць на рукі, падаць ручнік, лыжку ці міску. Гэта крыўдзіла Паўла, раздражняла: як ніколі, адчуваў сваю немач. Шукаў ратунку на вуліцы. Тут было лягчэй. У сонечны дзень не збіваўся з дарогі, смела шыбаваў па пратоптаных сцежках. Пакрысе навучыўся арыентавацца нават у лесе. Бацькі ўжо не баяліся, што сын заблудзіцца, хвалявала іх іншае. Павел з лесу вяртаўся нейкі сам не свой, нешта мармытаў пад нос, напяваў.

—  Хаця б з розуму не звіхнуўся, — хвалявалася маці, — загаварваецца хлопец.

— Нічога ён не загаварваецца, вершы сачыняе, — разгадала братавы сакрэты Жэня, старэйшая сястра.

Павел сапраўды сачыняў вершы. Запісаць іх ён не мог, звярнуцца за дапамогай да сясцёр не давала боязь, чаго добрага не ўхваляць, кепікі пачнуць строіць. Стараўся запомніць кожны радок, але не заўсёды гэта ўдавалася. Памяць не трэнірованая, пакуль сачыняў апошнюю страфу, забываў першую. I ўсё ж не адступаўся.

А ў калгасным клубе ішлі рэпетыцыі. Хлопцы і дзяўчаты ставілі на сцэне аднаактоўкі, дэкламавалі байкі  і сатырычныя вершы сваіх землякоў Кандрата Крапівы і Паўлюка Труса. Былі і свае салісты. Бадай, лепш за іншых спявала Шавель Оля. Тоненькі, дрыготкі, як жаўрукова песня, галасок. Яго Павел вылучыў бы з тысячы іншых. Калі раней ён не мог прайсці міма дзяўчыны, каб не зачапіць, то цяпер наадварот, пазбягаў сустрэч. У клуб не хадзіў не таму, што не патрапіў бы вечарам знайсці дарогу, ён ужо ведаў у вёсцы не тое што кожную сцяжынку, кожны каменьчык пад нагамі, Павел баяўся, што будзе лішнім. I калі аднойчы Жэня прапанавала пайсці разам у клуб, адмовіўся, не раздумваючы.

— Я адна баюся, — схітрыла сястра.

Не бог ведае якая хітрасць, але падзейнічала, Павел пагадзіўся правесці яе.

У клубе стаяў гоман. Хлопцы і дзяўчаты перакідваліся слоўцамі, нехта мармытаў, паўтараючы верш, дзяўчаты ціхенька напявалі песню, напісаную сумесна Паўлюком Трусам і ягоным сябрам Пятром Глебкам. Песня расказвала пра лёс вясковай дзяўчыны-сіраты. Горка і цяжка ёй жылося, пакуль не паступіла ў Белпедтэхнікум, знайшла сваё каханне. Павел ведаў гэту песню. Нават аднойчы, калі выязджалі ў суседнюю вёску Кухцічы з канцэртам, спяваў яе з самім Паўлюком Трусам. Дваццацігадовы, ужо знакаміты на ўсю рэспубліку паэт-лірык, і ён, шаснаццацігадовы хлапчук. Але атрымалася: тройчы выклікалі на «біс». За шырмай паэт, трасучы рыжай кучаравай чупрынай, ціснуў свайму юнаму цёзку руку і гаварыў:

—А ты, малайчына, тэнар!..

I трохі пасля, як вярталіся дахаты, спытаў:

—А вершы па-ранейшаму пішаш?

Павел прызнаўся, што не піша, шмат работы па гаспадарцы.

—  Знаходзь   час, хоць прыхваткамі,—параіў Паўлюк Трус, — я веру, у цябе атрымаецца...

Дзяўчаты псавалі добрую песню. Там, дзе апавядалася пра гора, цяжкі лёс сіраты, галасы гучалі неяк не самотна, нават весела.

—Стоп!   Не так, — не вытрымаў Шыдлоўскі.

Пявунні абарвалі песню на паўслове, уставіліся на Паўла, і ўсе, хто быў у клубе, павярнулі галовы ў яго бок. Ад агульнай увагі ён пачырванеў. «I хто за язык пацягнуў?»—падумаў з прыкрасцю. Рад бы назад, ды ўжо ж слова—не верабей.

—   Не так, — паўтарыў Павел.

—   А як?.. Калі ты такі разумны — пакажы!.. — зазлавалі дзяўчаты.

Павел устаў, кашлянуў і ціхенька заспяваў.

Сонца выплыве за крыніцаю,

Завіецца на травах туман,

Долу хіляцца лозы ніцыя,

Зажынаю палоску адна.

Спяваў ён надзвычай проста, стараючыся перадаць і гора, і радасць дзяўчыны. Слухалі, як зачараваныя.

—  Дык ты артыст!— выгукнуў Юзік Прыбытка. — Кіруй, браток, намі...

Так Павел Шыдлоўскі стаў кіраўніком самадзейнасці, а пасля і загадчыкам клуба калгаса «Чырвоны Кастрычнік».

—  Масы вылучылі, — смяяўся пазней Шыдлоўскі.

Усю сваю энергію аддаваў Шыдлоўскі самадзейнасці. Як бы ні напрацаваўся за дзень (а  ён ужо касіў, пілаваў дровы, і капаў бульбу), вечарам абавязкова прыходзіў у клуб. Рэпетыцыі, рэпетыцыі, рэпетыцыі... На аглядзе мастацкай самадзейнасці прысынкаўскі хор заняў першае месца ў раёне, вобласці, стаў прызёрам рэспубліканскага конкурсу...

Неяк Павел прапанаваў хлопцам і дзяўчатам развучыць новую песню.

—   У нашым рэпертуары ніводнай   песні   пра   калгаснае жыццё,— сказаў ён,—паслухайце гэту, можа спадабаецца.

Словы несні былі на дзіва простыя:

Ой ў саду вясною ранняй

Вецер голле стаў гайдадь,

Мы, брыгада маладая,

Выйшлі ў поле працаваць.

Матыў песні спадабаўся, і адразу ж пачалі песню развучваць.

Па дарозе дадому Павел прызнаўся Сымонавай Олі, што і словы, і музыку да песні напісаў ён сам.