Четверг, 28.03.2024, 21:35

Главная Регистрация Вход
Приветствую Вас, Гость · RSS
Меню сайта
Форма входа
Категории раздела
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №4 (январь 2013 г.) [7]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №5 (февраль 2013 г.) [8]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №6 (март 2013 г.) [9]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №7 (апрель 2013 г.) [6]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №8 (май 2013 г.) [5]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №9 (июнь 2013 г.) [6]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №10 (июль 2013 г.) [10]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №11 (август 2013 г.) [8]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №12 (сентябрь 2013 г.) [6]
Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №13 (октябрь - ноябрь) 2013 г.) [4]
Поиск
Наш опрос
Какова ваша связь с Узденщиной?
Всего ответов: 120
Статистика

Онлайн всего: 1
Гостей: 1
Пользователей: 0
 Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА
Главная » Статьи » Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА 2013 год » Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №5 (февраль 2013 г.)

Известные люди Узденщины. Томаш Зан, литератор, геолог

Тамаш Зан

Тамаш Зан (па-польску: Tomasz Zan; 21 сьнежня 1796, в. Мясата, Ашмянскі павет, Віленская губэрня — 19 ліпеня 1855, маёнтак Кахачын каля Воршы) — удзельнік вызвольнага руху, дасьледнік прыроды, літаратар[1], музэязнавец, геоляг, дасьледнік прыродных багацьцяў Урала. Адзін з стваральнікаў таварыства філяматаў, стваральнік таварыства прамяністых, рэарганізаванага пазьней у таварыства філярэтаў; сябра Адама Міцкевіча і Яна Чачота. Кіраўнік першых рэвалюцыйных арганізацыяў на Беларусі і Літве[2]. Адыграў значную ролю ў разьвіцьці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму[3]. Першым з кола віленскіх паэтаў прызнаў беларускую народную творчасьць за адзін з найгалоўнейшых разьдзелаў свае паэтычнае праграмы[4].

 

Біяграфія

Паходжаньне

 

Сапраўднае прозьвішча самога паэта і яго продкаў вымаўлялася мякка — «Зань»[3][5]. У часе вучобы ў Віленскім унівэрсытэце вымаўленьне зь невядомых прычын пацьвярдзела[6], імаверна, па звычайным недаглядзе аднаго з службоўцаў канцылярыі[5]. Род Заняў належыў да тыповай беларускай шляхты[5].

Дзед Тамаша Зана — таксама Тамаш — быў бурмістрам у Радашкавічах, дзе меў зямельныя надзелы і арандаваў непадалёк адсюль маёнтак Селішча. Продкі Тамаша Зана па матчынай лініі жылі ва Ўзьдзе і былі перайшоўшымі з праваслаўя ўніятамі[7].

Бацька Тамаша — Караль Зан — атрымаў у спадчыну ўладаньні ў Радашкавічах. Удзельнічаў у паўстаньні Тадэвуша Касьцюшкі і пасьля яго здушэньня вярнуўся дамоў, але з пачаткам рэпрэсіяў у дачыненьні да паўстанцаў уцякае пад Каралявец[6].

Цяжарную жонку Кацярыну зь першым сынам Вінцэнтам адводзіць у маёнтак Селішча да брата, дзе яна мусіла пачакаць, пакуль вызваліцца маёнтак Халецкаўшчына ў Вілейскім павеце, аднак зь невядомых прычын, дакумэнты на куплю маёнтка губляюцца і Кацярына, даведаўшыся пра гэта ўжо ў дарозе, вымушаная была застацца ў вёсцы Мясата, дзе 21 сьнежня 1796 году нарадзіўся Тамаш Зан[7].

Некаторыя лічаць, што роды адбыліся ў доме паноў Тышынскіх, зь якімі зналіся Заны[7]. Зрэшты, беларускі гісторык Валянцін Грыцкевіч у Цэнтральным дзяржаўным гістарычным архіве СССР у Ленінградзе знайшоў «выпись крестной метрики», якая сьведчыць, што Тамаш Карлавіч Зан, нарадзіўся ў 1796 у карчме Мясата за 14 км ад Маладэчна на тракце, пралеглым між Менскам і Вільняю[8][9].

 

Маленства

Паводле меркаваньняў біёграфаў паэта, жонка Караля Зана была вымушаная ўцячы зь Вінцэнтам і Тамашам у лес празь небясьпечнасьць надыходзячых у Мясату казацкіх войскаў. Там ёй дапамагала мясцовая сялянка, якая хадзіла туды наведаць свайго мужа, які хаваўся ад рэкрутчыны[7]. Пасьля Мясаты Кацярына разам зь дзецьмі вярнулася ў Селішчы, куды неўзабаве, пачуўшы пра амністыю, трапіў і сам Караль Зан. Тут ён уладкоўваецца аканомам у адстаўнога палкоўніка польскіх войскаў Трэмбіцкага ў недалёкім маёнтку Вязынь, дзе праходзіць маленства будучага паэта і першыя ўрокі граматы ў дзяка Аляшкевіча[7].

Неўзабаве маці адвозіць юнага Тамаша да сваіх бацькоў у мястэчка Ўзда, дзе ўладкоўвае яго ў парафіяльную школу (пры касцеле), аднак пасьля сьмерці свайго дзеда разам з бабуляй ізноў вяртаецца ў Вязынь.



Цяпер ён працягвае вучобу ў гувэрнэра Калантая ў суседняй Слабадзе (вучыцца разам зь дзецьмі нейкіх Мікуліцкіх)[6]. Празь некалькі месяцаў, у 1807 годзе, разам з малодшым братам Ігнасем пасылаецца ў Менскую гімназію.

Менская гімназія: 1805—1812

 

Будучы гімназістам Тамаш належыў да ліку найбольш здатных вучняў. Таксама актыўна ўдзельнічаў у студэнцкіх зборах і забавах[6].
Будынак тагачаснай Менскай гімназіі знаходзіўся на Высокім рынку, які з XVII ст. зрабіўся адміністрацыйным, гандлёвым і культурным цэнтрам Менску.
Асобныя вобразы з тагачаснага жыцьця гораду запомніліся юнаму Тамашу надзвычай:

 

Габрэйка з абаранкам, немец з грэцкімі піражкамі, званар-езуіт, вар'ят Янка, смаргонскія мядзьведзі, гукі царкоўнага звона, сад Карнеева, Залатая Горка, Кальварыя, архірэй Пацёмкін — вакол усяго гэтага і круціліся думкі менскіх дзяцей да 1812 году. Нянавісьці і розьніцы між нацыямі ня ведалі... З тае грубае і дзікае мовы маскалёў, бо менскім сялянскім прастамоўем ахвотна карысталіся студэнты, прыжылося башкірскае «гайда»[11]

 

Найбліжэйшымі сябрамі Тамаша Зана ў Менскай гімназіі былі браты Верашчакі з Наваградчыны — Міхал і Юзэф. Асабліва моцна ён пасябрыўся зь Міхалам, дзякуючы якому Тамаш пазнаёміўся зь ягонаю сястрой Марыляй Верашчакай — будучай каханай Адама Міцкевіча, які, у сваю чаргу, пазнаёміўся зь ёю не без пасярэдніцтва Зана[6].

Далейшай вучобе ў Менскай гімназіі перашкодзіла хвароба Тамаша, таму бацькі вырашылі забраць яго разам з братам Ігнасем дамоў у фальварак Выверы, які яго бацькі ўзялі ў арэнду[7]. Тут прайшлі самыя яркія юнацкія гады Тамаша. Выверы былі недалёка ад Маладэчна, таму па выздараўленьні Тамаша бацькі паслалі яго разам з малодшым Ігнасем і Стэфанам давучвацца ў Маладэчанскую павятовую школу, якую толькі што перавялі з Бабруйску[7]. У здыманай маладэчанскай кватэры разам з братамі пасялілася і бабка Далеўская.



Маладэчанскі пэрыяд

 Зьвесткі пра маладэчанскі пэрыяд жыцьця паэта захаваліся збольшага ў дакумэнтах сьледчай камісіі працэсу над філяматамі.

Напрыклад, абвінавачаньне ў «непажадным кірунку думак» абгрунтоўвалася тым, што Тамаш «яшчэ зь дзяцінства, з павятовай маладэчанскай школы зьневажаў урад і пісаў недобранадзейныя вершы, а таксама стварыў там нейкае таварыства»[6]. Пад згаданым таварыствам мелі на ўвазе вайсковую гульню, што вымагала хлапчукоў дзяліцца на дзьве «арміі»: расейскую — армію Марса, які ўвасабляў грубую сілу, і польскую — армію Апалёна, бога любові. На чале арміі Апалёна часта быў Тамаш Зан, які карыстаўся павагаю паплечнікаў за «менскую вучонасьць»[6]. Да справы таксама быў далучаны верш, напісаны Занам у 1815 годзе пад назваю «Марш для студэнтаў, апалёнавага войска», дзе быў прамы заклік да падрыхтоўкі вайны супраць «маскаля», і незакончаная камэдыя «Сталасьць у сяброўстве», што таксама накіроўвалася супраць царскага самадзяржаўя.

Саміх «маладэчанскіх» твораў Тамаша Зана не захавалася. Адзінае сьведчаньне пра іх — рапарт сэнатара Мікалая Навасільцава вялікаму князю Канстанціну ў траўні 1824 году, які потым апублікаваў Фёдар Вяржбоўскі ў брашуры «К истории тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи» (Варшава, 1898)[7].



Віленскі ўнівэрсытэт: 1815—1820

 

Дзядзінец Віленскага ўнівэрсытэту і Царква сьвятога Яна, дзе ў 1815—1820 гадох вучыўся Тамаш Зан

У 1815 годзе Тамаш Зан за ўласны кошт паступае на фізыка-матэматычны фалькутэт Віленскага ўнівэрсытэту і, каб мець сродкі на жыцьцё, працуе гувэрнэрам. Становіцца тут чальцом патрыятычнага таварыства шубраўцаў; прымаецца ў масонскую лёжу[12].

Ужо ў першы год навучаньня ён ўступае ў Таварыства шасьці, у якое ўваходзілі студэнты-менчукі[7]. У 1817 годзе Тамаш Зан становіцца адным з заснавальнікаў Таварыства філяматаў, у 1820 — стварае Таварыства прамяністых, рэарганізаванае пазьней у Таварыства філярэтаў. Згодна з назвай «тэорыі прамянёў», ад кожнага добразычлівага чалавека сыходзяць прамяні, якія жыватворна ўзьдзейнічаюць на тых, хто яго абкружае[12]. Таварыства прамяністых за кароткі час сабрала 200 сяброў і складалася ў пераважнай большасьці зь беларускай моладзі[13].

У 1823 годзе арыштоўваецца царскімі ўладамі[14]. Захаваліся дакумэнты аб выдачы Зану дыплёма магістэрскай ступені па філязофіі, які ён не пасьпеў атрымаць праз арышт[3]. У часе сьледзтва 1823—1824 гг. усю віну за стварэньне і дзейнасьць згуртаваньняў моладзі бярэ на сваю адказнасьць[7], дзякуючы чаму астатніх арыштаваных, у ліку якіх знаходзіліся Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Ігнат Дамейка і слабы здароўем Юзэф Яжоўскі выслалі ўглыб Расеі, а не зьняволілі ў цытадэлі[15]. Адам Міцкевіч пазьней увасобіў сумленнасьць і таварыскасьць Тамаша ў III частцы «Дзядоў». На адным з допытаў Зан выказаўся: «Мы не стваралі часу — час ствараў нас»[13].

За некалькі дзён да высылкі Зана ў кляштарныя муры дазволілі наведацца тым, хто хацеў зь ім разьвітацца. Філярэт Ота Сьлізень прыгадвае ў сваіх нататках, што «дзьверы ў камэры Зана ў кляштары ўсе гэтыя дні амаль не зачыняліся» і калі ён туды увайшоў:

 

…у камэры было ўжо некалькі філярэтаў, сярод іх — Міцкевіч, Адынец, Пясецкі, Фрэенд, два Тамашовы браты, Чачот, Сузін і хтосьці яшчэ… Усіх я знайшоў моцна расчуленымі, бо якраз у гэтую хвіліну Чачот пад акампанэмэнт гітары Тамаша сьпяваў толькі што складзеную ім песьню на народнай гаворцы, песьню жаласную, разьвітальную, якая сваёй мэлёдыяй і зьместам выклікала ўсеагульны плач…[16]

 

Пра гэтае разьвітаньне таксама расказвае Антоні Эдвард Адынец:

 

 

Было нас некалькі дзясяткаў вечарам у камэры Тамаша Зана, куды неўзабаве зайшлі Сузін і Чачот. Апошні засьпяваў пад гітару толькі што складзеную ім песьню на народнай гаворцы:

Да лятуць, лятуць да дзікіе гусі,

Да нас павязуць до далёкое Русі…


Далей у песьні расказвалася пра гусей, якія адлятаюць на поўдзень, у той час як асуджаных павязуць на поўнач, і хто ведае ці вярнуцца яны калі-небудзь назад. І так глыбока ўзрушыла ўсіх гэтая песьня, што яна выклікала агульны плач, а сьпявак стаў аб’ектам абдымкаў[16].

 

 

Высылка: 1824—1837

Асноўны артыкул: Аб мэтах і спосабах утрыманьня прапанаванага Музэюма ў Арэнбургу

 


 

Мапа экспэдыцыйных перамяшчэньняў Тамаша Зана (цэльная лінія) ў 1831—1834 гг. у часе Арэнбурскай высылкі

За арганізацыю падпольных таварыстваў Тамаша Зана ў кастрычніку 1824 высылаюць у Арэнбурскую фартэцыю, адкуль яго вызваляюць 22 лістапада 1825. Там ён застаецца верным сваім ідэалам і, паводле зьвестак расейскага пісьменьніка Эрнста Сафонава, удзельнічае ў тайных арганізацыях расейскіх рэвалюцыянэраў у Арэнбургу і сябруе зь яе кіраўніком, расейскім паэтам Пятром Кудрашовым[7]. У 1833 годзе прымае ўдзел у змове высыльных, якія рыхтавалі ўзброенае паўстаньне супраць мясцовых удадаў з мэтай уцячы за мяжу, аднак спроба гэтая не ўдалася.

У высылцы Тамаш Зан сустракае вядомага нямецкага навукоўца-прыродазнаўца Аляксандра Гумбальта, які прыязджаў на Ўрал для навуковай экспэдыцыі. Пад яго ўзьдзеяньнем паэт захапляецца вывучэньнем геалёгіі і батанікі[7]. Празь некаторы час Тамашу даручаюць геалягічную выведку на шырокіх прасторах Прыўральля і Тургайскага стэпу. На Волзе, пад Самарай, ён адшукаў нафту, у Заўральскім стэпе — багатыя паклады золата, каля Троіцкай фартэцыі — медную руду[6]. У высылцы Тамаш Зан сустракаўся з многімі дасьледнікамі, якія прыязджалі вывучаць прыроду Прыўральля — батанікам з Дэрпта Эдуардам Аляксандравічам Эвэрсманам, яго землякамі геолягамі Грыгорыем Пятровічам Гельмэрсэнам і Эрнстам Гофманам, хімікам Карлам Гэбэлем, астраномам Васілём Фёдаравічам Фёдаравым, прафэсарам Хрыстафорам Ганстэнам, лейтэнантам Дуэ з Нарвэгіі і іншымі[17].

У арэнбурскай ссылцы паэт таксама пазнаёміўся з Грыгорыем Сілычам Карэліным — прадзедам паэта Аляксандра Блока[18]. Меў сустрэчы з сасланым кампазытарам Аляксандрам Аляксандравічам Аляб'евым, удзельнікам вайны 1812 году, сябрам Дзяніса Давыдава і Аляксандра Грыбаедава, аўтарам славутых вакальных твораў «Салавей», «Вячэрні звон», «Доўгая дарога»[19].

З прапановы генэрал-губэрнатара П. Сухцелена напісаў грунтоўную працу па музэйнай справе «Аб мэтах і спосабах утрыманьня прапанаванага Музэюма ў Арэнбургу». Стварыў багаты мінэралягічны музэй у Арэнбургу[15] за што атрымаў званьне чыноўніка XIV клясы (калескага рэгістратара).

У 1831 у ангельскім часопісе «Рэвю брытанік», выдаваным на францускай мове, быў зьмешчаны артыкул «Палітычная гісторыя Літвы» з аповедам падзеяў 1817—1823 гг. у Віленскім унівэрсытэце з падрабязным асьвятленьнем лёсаў іх удзельнікаў, у тым ліку і «найпрамяністага» Тамаша Зана[20]. Улетку 1833 знаходзіўся на лячэньні на Сергіеўскіх серных водах каля Самары. У сьнежні 1833 вярнуўся да выкананьня сваіх абавязкаў. З 18 ліпеня па 5 сьнежня 1834 праводзіў геагнастычныя дасьледаваньні кіргіскага стэпу, у выніку якіх ён выявіў у наносах рэк Адырлы, Таўкарагайлы-Аят, Сарымсаклы і іншых дзесяць золатаўтрымальных прыіскаў, а таксама паклады меднай руды на поўдні ад Тройцкай крэпасьці.

За гэта Тамаш Зан быў прыстаўлены да грашовай ўзнагароды ў 1500 рублёў і быў узьведзены ў X клясу паводле «Табелі аб рангах»[21] (атрымаў чын калескага сакратара).

Падарожнічаў па Башкірыі, пабываў у Екацерынбургу (пісаў пра цяжкія ўмовы работы ў Саймонаўскіх капальнях золата і малахіту). Цікавіўся фальклёрнымі традыцыямі башкіраў. Адным зь першых вывучаў народную паэзію і норавы казахаў, татар, башкір і пакінуў запіс адной цюрскай песьні[22]. Пад уражаньнем сваіх падарожжаў па Прыўральлю і расказаў відавочцаў у 1833 выказаў намер напісаць трылёгію пра гэты край у часе Пугачоўскага паўстаньня, аднак плянаванага ня зьдзейсьніў.

Улічваючы нямалыя заслугі Тамаша Зана ў вывучэньні прыроды Ўрала і выяўленьні пакладаў золата, 3 траўня 1837 году, паэту паведаміла, што:

 

Государь император всемилостивейше соизволил разрешить Зану оставить, буде пожелает, службу в Оренбургском крае, с правом продолжить оную в других губерниях или возвратиться на родину[23]

 

Пасьля ад’езду Тамаша Зана, створаны ім Арэнбурскі музэй перайшоў у рукі былога інспэктара Гарадзенскай гімназіі Міхаіла Фадзеевіча Зялёнкі, які за ўдзел у паўстаньні знаходзіўся ў ссылцы ў Арэнбургу[21].

Санкт-Пецярбург: 1837—1841


 

Тамаш Зан у сталым веку. Паводле малюнка Ю. І. Крашэўскага

У кастрычніку 1837 Тамаш прыязджае ў Санкт-Пецярбург, дзе ён, уладкаваўшыся бібліятэкарам у Горным інстытуце, заняўся выданьнем «Геагнастычных назіраньняў» — вынікам сямігадовых дасьледаваньняў прыродных багацьцяў Урала агульным аб’ёмам у сто друкаваных аркушаў. Аднак апублікаваць кнігу Зану не ўдалося, а месцазнаходжаньне гэтага рукапісу невядома дагэтуль[6]. Таксама склаў мапу Прыўральскага краю[24]. У 1839 здае экзамены на атрыманьне кваліфікацыі горнага інжынэра. Двойчы запрашаецца для выступленьня з дакладамі ў Імпэратарскае Расейскае геаграфічнае таварыства[25].

Неўзабаве пасьля прыезду Тамаша выклікаюць у канцылярыю III аддзяленьня імпэратарскага ведамства. Даведаўшыся аб яго удзеле ў арэнбурскай змове 1833 году, яго вырашаюць вярнуць назад у Арэнбург у суправаджэньні жандара[7]. На дапамогу паэту прыходзяць яго віленскія сябры, аселыя ў Пецярбургу, і найперш Францішак Малеўскі. Аднак справа аб удзеле ў плянаваным бунце даходзіць да самога шэфа жандараў, галоўнага начальніка III аддзяленьня графа Бенкендорфа[6]. У гэты момант за Тамаша Зана заступаецца арэнбурскі генэрал-губэрнатар Васіль Аляксеевіч Пятроўскі, які высока цаніў высыльнага за яго геалягічныя адкрыцьці і шырыню ведаў[7][26].

Вяртаньне


 

Вёска Далматаўшчына, дзе некаторы час у маёнтку філямата Антонія Вяржбоўскага Тамаш Зан жыў разам зь Янам Чачотам

Пасьля сямнаццацігадовай высылкі ў 1841 годзе Тамаш Зан вяртаецца на радзіму. Пасьля Горадні і Вільні некаторы час разам зь Янам Чачотам жыў у Далматаўшчыне каля Карэліч, у маёнтку філямата Антонія Вяржбоўскага[27]. Працаваў у Віленскім корпусе горных інжынэраў, а праз чатыры гады — інспэктарам дзяржаўных маёнткаў на Аршаншчыне і з 1844 на Лепельшчыне. Тут сышоўся зь сям'ёй Кусьцінскіх. Міхаіл Кусьцінскі, студэнт Пецярбургскага ўнівэрсытэту, а пазьней вядомы археоляг, успамінаў, што Зан быў душой кожнага таварыскага сходу. Сачыняў музыку, песьні, у тым ліку і на словы Я. Чачота[28]. У 1845 выходзіць у адстаўку[25].

Як адзначае Тамашовы паплечнік і блізкі сябра Ігнат Дамейка: «Тамаш Зан прыехаў здаровы і вясёлы, як і раней — сардэчны, разумны. Здавалася, ён зьбярог у сабе ўсю маладую сілу і кемлівасьць». Але празь некалькі месяцаў Зан захварэў: «гэта быў пачатак вар'яцтва, якое прыйшло не адразу, нягледзячы на лекі, што даваў яму брат»[28].

Па вяртаньні паэта адразу акружаюць сябры і асабліва Марыля Путкамэр, якая забірае яго да сябе ў маёнтак Бальценікі, дзе Тамаша кранае Марыліна дачка Зося, якая сьпявае яму, граючы на фартэпіяна, песьні Яна Чачота[7]. Разам з Марыляй і малодшым братам Ігнасем наведвае сям’ю Бялінскіх у Янушах, Марыліных братоў Юзэфа ў Смольчыцах і Міхала ў Дварцы, дзе яго прымаюць зь вялікаю радасьцю[7]. Варта адзначыць, што будучы героем міцкевічавых «Дзядоў», Тамаш Зан стаў жывой легендай у вачох сваіх сучасьнікаў[7].

У вёсцы Аборак на Маладэчаншчыне ў сям’і добрых знаёмых Дэдэркаў Тамаш Зан сустракае маладую Брыгіду Сьвентажэцкую зь недалёкае Маліноўшчыны, якая зачытвалася рамантычнаю літаратурай і захаплялася творчасьцю свайго сучасьніка Адама Міцкевіча. Неўзабаве Брыгіда захалася ў Тамаша і той адказаў узаемнасьцю. Пазьней у лісьце Марылі Путкамэр ён прызнаваўся:

 

Я ўбачыў у ёй самую Літву, якая вітае свайго сына з выгнаньня, убачыў у ёй анёла, які нагадвае мне маю маладосьць, боства, якое прадракае мне шчасьлівую будучыню[29]

 

 

 

Брыгіда Зан (народжаная Сьвентаржэцкая) з сынамі. Сядзіць — Абдон, стаяць (зьлева направа) — гувэрнэр, Віктарын і Клемэнт.

 

Магіла Тамаша Зана на акварэлі Н. Орды, 2-я пал. XIX ст.

29 кастрычніка 1846 у мястэчку Лебедзева пад Маладэчнам яны пабраліся шлюбам[7]. Вясельле было мнагалюднае і апрача радні прыехалі яго найбліжэйшыя сябры Марыля і Ваўжынец Путкамэры, браты Верашчакі — Юзэф і Міхал[7].

Апошнія дзевяць гадоў жыцьця вёў актыўную краязнаўчую і літаратурную работу[30]. Нейкі час жыў у Беніцы, займаўся геалягічнымі дасьледаваньнямі і геалягічнай працай. У беніцкіх сваякоў жонкі ў старасьвецкім будынку бачыў галерэю і мэмарыяльную залю, у якой суткі правёў Напалеон у сьнежні 1812[21]. Пасьля Беніцы разам зь сям’ёй пераехаў у Аборак, дзе пражыў тры гады. Пад канец жыцьця пры дапамозе Марылінага мужа Ваўжынца Путкамэра за грошы, атрыманыя ў якасьці пасагу, Зан набыў маёнтак Кахачын (сёньня — в. Какоўчына). У набыцьці маёнтку яму таксама дапамог А. Дабравольскі, які паставіў своеасаблівую ўмову: «новасьпечаны памешчык» мусіў «аддзякаваць» яго, напісаўшы тут аўтабіяграфію, аднак задума засталася нязьдзейсьненай[28]. Адам Міцкевіч з Парыжа паведамляў ў Чылі Ігнату Дамейку: «У Зана вёсачка ў Беларусі»[31].

Спачатку неспрактыкаванаму ў гаспадарцы паэту маёнтак Кахачын прынёс толькі турботы. У лісьце да Кусьцінскіх Зан скрадзіўся: «За два прайшоўшых гады вычарпаў у мяне гэты маёнтак усе зьберажэньні». Пазьней Марылі Путкамэр ён напіша:

 

Вязень над Віліяй, хворы над Нёманам, чыноўнік над Дзьвіной, не прытуліла мяне сяброўства на Літве, горная справа на Жмудзі, сваяцтва і вучоная сябрына на Чорнай, грамадзянства і набожнасьць над Дняпром і на Белай Русі. Няўжо ж, пакуль жыву, буду вечным выгнаньнікам і пілігрымам?[32]

 

Толькі празь некалькі гадоў, калі Заны пабудавалі дом, займелі гаспадарку, жыцьцё пайшло належным парадкам. У Тамаша і Брыгіды Занаў нарадзіліся чатыры сыны: Віктарын (1848), Абдон (1849), Клемэнт (1852) і Станіслаў (1854)[33].

Памёр тут жа 7 ліпеня 1855 году. Пахаваны на каталіцкіх могілках у мястэчку Смаляны. Жонка Брыгіда памерла 23 жніўня 1900 ва ўзросьце 81 году. Яе пахавалі побач з мужам[5]. У эпітафіі на мэмарыяльнай пліце, усталяванай кс. Уладзіславам Любамірскім, што ляжыць перад помнікамі, гаворыцца:

 

Мілы Богу і людзям Тамаш Зан, памяць пра якога блаславенна. Жыў шэсьцьдзесят гадоў. Памёр 7 ліпеня 1855 году ў Кахачыне. Зь Сьвентаржэцкіх Брыгіда Зан пахаваная побач з сваім мужам 23 жніўня 1900 году ва ўзросьце 81 год. Сын іх немаўля Стась памёр у 1854 годзе.

 

Постаць

Блізкі сябра Тамаша Зана Ігнат Дамейка наступным чынам апісваў зьнешнасьць свайго таварыша:

 

Быў Тамаш Зан... чалавекам з шырокімі схільнасьцямі: грунтоўна ведаў прыродазнаўчыя і экспэрымэнтальныя навукі, слыў добрым матэматыкам і паэтам, ведаў літаратуру і нашу гісторыю, старажытныя мовы; быў вялікім аматарам мастацтваў, у першую чаргу музыкі, якую добра ведаў; выдатна сьпяваў. Сярэдняга росту, смуглаватага твару, з малымі агністымі вачыма і цёмнымі кучаравымі валасамі, з высокім ілбом, які трохі звужаўся ўверсе. Калі ён сьпяваў, імправізаваў, тады ад яго, казалі, ад чала і вачэй нібы сыходзіла праменьне, якім проста паланяў сэрцы ўсіх, хто яго слухаў. Нездарма Зан атрымаў ганаровую мянушку «архіпрамяністы»[12]

 

 

Творчая спадчына

Тамаш Зан — аўтар заснаваных на беларускім фальклёры паэтычных твораў на польскай мове. У камэдыі «Грэцкія піражкі» (1817, пастаўлена ў Арэнбургу 11 лютага 1830[34]) выкарыстаў беларускі фальклёр, у паэме «Табакерка» (1818) апісаў беларускае вясельле, сьвята Купальле, звычаі і абрады беларусаў. Ім напісаныя баляды і паэмы «Цыганка», «Сьвіцязь-возера» (абедзьве 1820), «Твардоўскі», «Бекеш» і лірычныя вершы, у прыватнасьці, верш «Мінчук» (1836) і «Сабіраемся з-над Урала на Літву» (1838)[35]. Тамаш Зан адыграў значную ролю ў разьвіцьці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму[3].

Ва ўральскім дзёньніку «З выгнаньня» паэт выказаў намер пісаць на беларускай мове, аднак ніводзін зь яго беларускіх твораў не захаваўся[1].

У 1833 Т. Зан адзначыў у дзёньніку, што «напісаў па-расейску дзіцячую камэдыю «Русалки и леший», накшталт «Грэцкіх піражкоў»[34]. Невядома, ці ставілася яна на сцэне ў Арэнбургу.

Ушанаваньне памяці

Паводле зьвестак Арэнбурскага краязнаўчага музэю, імя Тамаша Зана носіць араграфічнае ўзвышша на Паўднёвым Урале[25].

Выданьні


Tryolety i wiersze miłosne. Warszawa, 1922;


Z wygnania. Wilno, 1929. Бел. пер.: Філаматы і філарэты: Зборнік. Мн., 1998.




Адрывак з фільма "Падарожжа дылетанта.в.Мясата (Тамаш Зан)"


Get Adobe Flash player











Источник: http://be-x-old.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D1%88_%D0%97%D0%B0%D0%BD
Категория: Выток Нёмана. УЗДЗЕНШЧЫНА №5 (февраль 2013 г.) | Добавил: IstokNemana (28.02.2013)
Просмотров: 2918 | Теги: Tomasz Zan, Томаш Зан, Узденщина, Узденский район, Костел Креста Господня, Тамаш Зан, Исток Немана, Бригида Зан (Свентаржэцкая), УЗда, Казимир Завиша | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи.
[ Регистрация | Вход ]
Copyright MyCorp © 2024
Бесплатный хостинг uCoz