Известные люди Узденщины. Томаш Зан, литератор, геолог
Тамаш Зан
Тамаш Зан (па-польску: Tomasz Zan; 21
сьнежня 1796, в. Мясата, Ашмянскі павет, Віленская губэрня — 19 ліпеня
1855, маёнтак Кахачын каля Воршы) — удзельнік вызвольнага руху, дасьледнік
прыроды, літаратар[1], музэязнавец, геоляг, дасьледнік прыродных
багацьцяў Урала. Адзін з стваральнікаў таварыства філяматаў, стваральнік
таварыства прамяністых, рэарганізаванага пазьней у таварыства філярэтаў; сябра
Адама Міцкевіча і Яна Чачота. Кіраўнік першых рэвалюцыйных арганізацыяў на
Беларусі і Літве[2]. Адыграў значную ролю ў разьвіцьці новага
літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага рамантызму[3]. Першым з кола
віленскіх паэтаў прызнаў беларускую народную творчасьць за адзін з
найгалоўнейшых разьдзелаў свае паэтычнае праграмы[4].
Біяграфія
Паходжаньне
Сапраўднае прозьвішча самога паэта і яго продкаў вымаўлялася мякка —
«Зань»[3][5]. У часе вучобы ў Віленскім унівэрсытэце вымаўленьне зь
невядомых прычын пацьвярдзела[6], імаверна, па звычайным недаглядзе
аднаго з службоўцаў канцылярыі[5]. Род Заняў належыў да тыповай
беларускай шляхты[5].
Дзед Тамаша Зана — таксама Тамаш — быў бурмістрам у Радашкавічах,
дзе меў зямельныя надзелы і арандаваў непадалёк адсюль маёнтак Селішча. Продкі
Тамаша Зана па матчынай лініі жылі ва Ўзьдзе і былі перайшоўшымі з праваслаўя
ўніятамі[7].
Бацька Тамаша — Караль Зан — атрымаў у спадчыну ўладаньні ў
Радашкавічах. Удзельнічаў у паўстаньні Тадэвуша Касьцюшкі і пасьля яго
здушэньня вярнуўся дамоў, але з пачаткам рэпрэсіяў у дачыненьні да паўстанцаў
уцякае пад Каралявец[6].
Цяжарную жонку Кацярыну зь першым сынам Вінцэнтам адводзіць у маёнтак
Селішча да брата, дзе яна мусіла пачакаць, пакуль вызваліцца маёнтак
Халецкаўшчына ў Вілейскім павеце, аднак зь невядомых прычын, дакумэнты на куплю
маёнтка губляюцца і Кацярына, даведаўшыся пра гэта ўжо ў дарозе, вымушаная была
застацца ў вёсцы Мясата, дзе 21 сьнежня 1796 году нарадзіўся Тамаш Зан[7].
Некаторыя лічаць, што роды адбыліся ў доме паноў Тышынскіх, зь якімі
зналіся Заны[7]. Зрэшты, беларускі гісторык Валянцін Грыцкевіч у Цэнтральным
дзяржаўным гістарычным архіве СССР у Ленінградзе знайшоў «выпись крестной
метрики», якая сьведчыць, што Тамаш Карлавіч Зан, нарадзіўся ў 1796 у карчме
Мясата за 14 км
ад Маладэчна на тракце, пралеглым між Менскам і Вільняю[8][9].
Маленства
Паводле меркаваньняў біёграфаў паэта, жонка Караля Зана была вымушаная
ўцячы зь Вінцэнтам і Тамашам у лес празь небясьпечнасьць надыходзячых у Мясату
казацкіх войскаў. Там ёй дапамагала мясцовая сялянка, якая хадзіла туды
наведаць свайго мужа, які хаваўся ад рэкрутчыны[7]. Пасьля Мясаты
Кацярына разам зь дзецьмі вярнулася ў Селішчы, куды неўзабаве, пачуўшы пра
амністыю, трапіў і сам Караль Зан. Тут ён уладкоўваецца аканомам у адстаўнога
палкоўніка польскіх войскаў Трэмбіцкага ў недалёкім маёнтку Вязынь, дзе праходзіць
маленства будучага паэта і першыя ўрокі граматы ў дзяка Аляшкевіча[7].
Неўзабаве маці адвозіць юнага Тамаша да сваіх бацькоў у мястэчка Ўзда, дзе
ўладкоўвае яго ў парафіяльную школу (пры касцеле), аднак пасьля сьмерці свайго дзеда разам з
бабуляй ізноў вяртаецца ў Вязынь.
Цяпер ён працягвае вучобу ў гувэрнэра
Калантая ў суседняй Слабадзе (вучыцца разам зь дзецьмі нейкіх Мікуліцкіх)[6].
Празь некалькі месяцаў, у 1807 годзе, разам з малодшым братам Ігнасем
пасылаецца ў Менскую гімназію.
Менская гімназія: 1805—1812
Будучы гімназістам Тамаш належыў да ліку найбольш здатных вучняў. Таксама
актыўна ўдзельнічаў у студэнцкіх зборах і забавах[6]. Будынак
тагачаснай Менскай гімназіі знаходзіўся на Высокім рынку, які з XVII ст.
зрабіўся адміністрацыйным, гандлёвым і культурным цэнтрам Менску. Асобныя
вобразы з тагачаснага жыцьця гораду запомніліся юнаму Тамашу надзвычай:
Габрэйка з абаранкам, немец з грэцкімі
піражкамі, званар-езуіт, вар'ят Янка, смаргонскія мядзьведзі, гукі
царкоўнага звона, сад Карнеева, Залатая Горка, Кальварыя, архірэй Пацёмкін
— вакол усяго гэтага і круціліся думкі менскіх дзяцей да 1812 году.
Нянавісьці і розьніцы між нацыямі ня ведалі... З тае грубае і дзікае мовы
маскалёў, бо менскім сялянскім прастамоўем ахвотна карысталіся студэнты,
прыжылося башкірскае «гайда»[11]
Найбліжэйшымі сябрамі Тамаша Зана ў Менскай гімназіі былі браты Верашчакі з
Наваградчыны — Міхал і Юзэф. Асабліва моцна ён пасябрыўся зь Міхалам,
дзякуючы якому Тамаш пазнаёміўся зь ягонаю сястрой Марыляй Верашчакай —
будучай каханай Адама Міцкевіча, які, у сваю чаргу, пазнаёміўся зь ёю не без
пасярэдніцтва Зана[6].
Далейшай вучобе ў Менскай гімназіі перашкодзіла хвароба Тамаша, таму бацькі
вырашылі забраць яго разам з братам Ігнасем дамоў у фальварак Выверы, які яго
бацькі ўзялі ў арэнду[7]. Тут прайшлі самыя яркія юнацкія гады
Тамаша. Выверы былі недалёка ад Маладэчна, таму па выздараўленьні Тамаша бацькі
паслалі яго разам з малодшым Ігнасем і Стэфанам давучвацца ў Маладэчанскую
павятовую школу, якую толькі што перавялі з Бабруйску[7]. У здыманай
маладэчанскай кватэры разам з братамі пасялілася і бабка Далеўская.
Маладэчанскі пэрыяд
Зьвесткі пра маладэчанскі пэрыяд жыцьця паэта захаваліся збольшага ў
дакумэнтах сьледчай камісіі працэсу над філяматамі.
Напрыклад, абвінавачаньне ў «непажадным кірунку думак» абгрунтоўвалася тым,
што Тамаш «яшчэ зь дзяцінства, з павятовай маладэчанскай школы зьневажаў урад і
пісаў недобранадзейныя вершы, а таксама стварыў там нейкае таварыства»[6].
Пад згаданым таварыствам мелі на ўвазе вайсковую гульню, што вымагала хлапчукоў
дзяліцца на дзьве «арміі»: расейскую — армію Марса, які ўвасабляў грубую
сілу, і польскую — армію Апалёна, бога любові. На чале арміі Апалёна часта
быў Тамаш Зан, які карыстаўся павагаю паплечнікаў за «менскую вучонасьць»[6].
Да справы таксама быў далучаны верш, напісаны Занам у 1815 годзе пад назваю
«Марш для студэнтаў, апалёнавага войска», дзе быў прамы заклік да падрыхтоўкі
вайны супраць «маскаля», і незакончаная камэдыя «Сталасьць у сяброўстве», што
таксама накіроўвалася супраць царскага самадзяржаўя.
Саміх «маладэчанскіх» твораў Тамаша Зана не захавалася. Адзінае сьведчаньне
пра іх — рапарт сэнатара Мікалая Навасільцава вялікаму князю Канстанціну ў
траўні 1824 году, які потым апублікаваў Фёдар Вяржбоўскі ў брашуры «К истории
тайных обществ и кружков среди литовско-польской молодёжи» (Варшава, 1898)[7].
Віленскі ўнівэрсытэт: 1815—1820
Дзядзінец Віленскага ўнівэрсытэту і Царква сьвятога Яна,
дзе ў 1815—1820 гадох вучыўся Тамаш Зан
У 1815 годзе Тамаш Зан за ўласны кошт паступае на фізыка-матэматычны
фалькутэт Віленскага ўнівэрсытэту і, каб мець сродкі на жыцьцё, працуе
гувэрнэрам. Становіцца тут чальцом патрыятычнага таварыства шубраўцаў;
прымаецца ў масонскую лёжу[12].
Ужо ў першы год навучаньня ён ўступае ў Таварыства шасьці, у якое
ўваходзілі студэнты-менчукі[7]. У 1817 годзе Тамаш Зан становіцца
адным з заснавальнікаў Таварыства філяматаў, у 1820 — стварае Таварыства
прамяністых, рэарганізаванае пазьней у Таварыства філярэтаў. Згодна з назвай
«тэорыі прамянёў», ад кожнага добразычлівага чалавека сыходзяць прамяні, якія
жыватворна ўзьдзейнічаюць на тых, хто яго абкружае[12]. Таварыства
прамяністых за кароткі час сабрала 200 сяброў і складалася ў пераважнай
большасьці зь беларускай моладзі[13].
У 1823 годзе арыштоўваецца царскімі ўладамі[14]. Захаваліся
дакумэнты аб выдачы Зану дыплёма магістэрскай ступені па філязофіі, які ён не
пасьпеў атрымаць праз арышт[3]. У часе сьледзтва 1823—1824 гг.
усю віну за стварэньне і дзейнасьць згуртаваньняў моладзі бярэ на сваю
адказнасьць[7], дзякуючы чаму астатніх арыштаваных, у ліку якіх
знаходзіліся Адам Міцкевіч, Ян Чачот, Ігнат Дамейка і слабы здароўем Юзэф
Яжоўскі выслалі ўглыб Расеі, а не зьняволілі ў цытадэлі[15]. Адам
Міцкевіч пазьней увасобіў сумленнасьць і таварыскасьць Тамаша ў III частцы
«Дзядоў». На адным з допытаў Зан выказаўся: «Мы не стваралі часу — час ствараў
нас»[13].
За некалькі дзён да высылкі Зана ў кляштарныя муры дазволілі наведацца тым,
хто хацеў зь ім разьвітацца. Філярэт Ота Сьлізень прыгадвае ў сваіх нататках,
што «дзьверы ў камэры Зана ў кляштары ўсе гэтыя дні амаль не зачыняліся» і калі
ён туды увайшоў:
…у камэры было ўжо некалькі філярэтаў, сярод
іх — Міцкевіч, Адынец, Пясецкі, Фрэенд, два Тамашовы браты, Чачот, Сузін і
хтосьці яшчэ… Усіх я знайшоў моцна расчуленымі, бо якраз у гэтую хвіліну
Чачот пад акампанэмэнт гітары Тамаша сьпяваў толькі што складзеную ім
песьню на народнай гаворцы, песьню жаласную, разьвітальную, якая сваёй
мэлёдыяй і зьместам выклікала ўсеагульны плач…[16]
Пра гэтае разьвітаньне таксама расказвае Антоні Эдвард Адынец:
Было нас некалькі дзясяткаў вечарам у камэры
Тамаша Зана, куды неўзабаве зайшлі Сузін і Чачот. Апошні засьпяваў пад
гітару толькі што складзеную ім песьню на народнай гаворцы:
Да лятуць,
лятуць да дзікіе гусі,
Да нас павязуць
до далёкое Русі…
Далей у песьні расказвалася пра гусей, якія адлятаюць на поўдзень, у той
час як асуджаных павязуць на поўнач, і хто ведае ці вярнуцца яны
калі-небудзь назад. І так глыбока ўзрушыла ўсіх гэтая песьня, што яна
выклікала агульны плач, а сьпявак стаў аб’ектам абдымкаў[16].
Высылка: 1824—1837
Асноўны
артыкул: Аб мэтах і спосабах утрыманьня прапанаванага Музэюма ў Арэнбургу
Мапа экспэдыцыйных перамяшчэньняў Тамаша Зана (цэльная
лінія) ў 1831—1834 гг. у часе Арэнбурскай высылкі
За арганізацыю падпольных таварыстваў Тамаша Зана ў кастрычніку 1824
высылаюць у Арэнбурскую фартэцыю, адкуль яго вызваляюць 22 лістапада 1825. Там
ён застаецца верным сваім ідэалам і, паводле зьвестак расейскага пісьменьніка
Эрнста Сафонава, удзельнічае ў тайных арганізацыях расейскіх рэвалюцыянэраў у
Арэнбургу і сябруе зь яе кіраўніком, расейскім паэтам Пятром Кудрашовым[7].
У 1833 годзе прымае ўдзел у змове высыльных, якія рыхтавалі ўзброенае
паўстаньне супраць мясцовых удадаў з мэтай уцячы за мяжу, аднак спроба гэтая не
ўдалася.
У высылцы Тамаш Зан сустракае вядомага нямецкага навукоўца-прыродазнаўца
Аляксандра Гумбальта, які прыязджаў на Ўрал для навуковай экспэдыцыі. Пад яго
ўзьдзеяньнем паэт захапляецца вывучэньнем геалёгіі і батанікі[7].
Празь некаторы час Тамашу даручаюць геалягічную выведку на шырокіх прасторах
Прыўральля і Тургайскага стэпу. На Волзе, пад Самарай, ён адшукаў нафту, у
Заўральскім стэпе — багатыя паклады золата, каля Троіцкай фартэцыі —
медную руду[6]. У высылцы Тамаш Зан сустракаўся з многімі
дасьледнікамі, якія прыязджалі вывучаць прыроду Прыўральля — батанікам з Дэрпта
Эдуардам Аляксандравічам Эвэрсманам, яго землякамі геолягамі Грыгорыем
Пятровічам Гельмэрсэнам і Эрнстам Гофманам, хімікам Карлам Гэбэлем, астраномам
Васілём Фёдаравічам Фёдаравым, прафэсарам Хрыстафорам Ганстэнам, лейтэнантам
Дуэ з Нарвэгіі і іншымі[17].
У арэнбурскай ссылцы паэт таксама пазнаёміўся з Грыгорыем Сілычам Карэліным
— прадзедам паэта Аляксандра Блока[18]. Меў сустрэчы з сасланым
кампазытарам Аляксандрам Аляксандравічам Аляб'евым, удзельнікам вайны 1812
году, сябрам Дзяніса Давыдава і Аляксандра Грыбаедава, аўтарам славутых
вакальных твораў «Салавей», «Вячэрні звон», «Доўгая дарога»[19].
З прапановы генэрал-губэрнатара П. Сухцелена напісаў грунтоўную працу па
музэйнай справе «Аб мэтах і спосабах утрыманьня прапанаванага Музэюма ў
Арэнбургу». Стварыў багаты мінэралягічны музэй у Арэнбургу[15] за
што атрымаў званьне чыноўніка XIV клясы (калескага рэгістратара).
У 1831 у ангельскім часопісе «Рэвю брытанік», выдаваным на францускай мове,
быў зьмешчаны артыкул «Палітычная гісторыя Літвы» з аповедам падзеяў 1817—1823
гг. у Віленскім унівэрсытэце з падрабязным асьвятленьнем лёсаў іх удзельнікаў,
у тым ліку і «найпрамяністага» Тамаша Зана[20]. Улетку 1833
знаходзіўся на лячэньні на Сергіеўскіх серных водах каля Самары. У сьнежні 1833
вярнуўся да выкананьня сваіх абавязкаў. З 18 ліпеня па 5 сьнежня 1834 праводзіў
геагнастычныя дасьледаваньні кіргіскага стэпу, у выніку якіх ён выявіў у
наносах рэк Адырлы, Таўкарагайлы-Аят, Сарымсаклы і іншых дзесяць
золатаўтрымальных прыіскаў, а таксама паклады меднай руды на поўдні ад Тройцкай
крэпасьці.
За гэта Тамаш Зан быў прыстаўлены да грашовай ўзнагароды ў 1500 рублёў і
быў узьведзены ў X клясу паводле «Табелі аб рангах»[21] (атрымаў чын
калескага сакратара).
Падарожнічаў па Башкірыі, пабываў у Екацерынбургу (пісаў пра цяжкія ўмовы
работы ў Саймонаўскіх капальнях золата і малахіту). Цікавіўся фальклёрнымі
традыцыямі башкіраў. Адным зь першых вывучаў народную паэзію і норавы казахаў,
татар, башкір і пакінуў запіс адной цюрскай песьні[22]. Пад
уражаньнем сваіх падарожжаў па Прыўральлю і расказаў відавочцаў у 1833 выказаў
намер напісаць трылёгію пра гэты край у часе Пугачоўскага паўстаньня, аднак
плянаванага ня зьдзейсьніў.
Улічваючы нямалыя заслугі Тамаша Зана ў вывучэньні прыроды Ўрала і
выяўленьні пакладаў золата, 3 траўня 1837 году, паэту паведаміла, што:
Государь император всемилостивейше соизволил
разрешить Зану оставить, буде пожелает, службу в Оренбургском крае, с
правом продолжить оную в других губерниях или возвратиться на родину[23]
Пасьля ад’езду Тамаша Зана, створаны ім Арэнбурскі музэй перайшоў у рукі
былога інспэктара Гарадзенскай гімназіі Міхаіла Фадзеевіча Зялёнкі, які за
ўдзел у паўстаньні знаходзіўся ў ссылцы ў Арэнбургу[21].
Санкт-Пецярбург: 1837—1841
Тамаш Зан у сталым веку. Паводле малюнка
Ю. І. Крашэўскага
У кастрычніку 1837 Тамаш прыязджае ў Санкт-Пецярбург, дзе ён, уладкаваўшыся
бібліятэкарам у Горным інстытуце, заняўся выданьнем «Геагнастычных назіраньняў»
— вынікам сямігадовых дасьледаваньняў прыродных багацьцяў Урала агульным аб’ёмам
у сто друкаваных аркушаў. Аднак апублікаваць кнігу Зану не ўдалося, а
месцазнаходжаньне гэтага рукапісу невядома дагэтуль[6]. Таксама
склаў мапу Прыўральскага краю[24]. У 1839 здае экзамены на
атрыманьне кваліфікацыі горнага інжынэра. Двойчы запрашаецца для выступленьня з
дакладамі ў Імпэратарскае Расейскае геаграфічнае таварыства[25].
Неўзабаве пасьля прыезду Тамаша выклікаюць у канцылярыю III аддзяленьня
імпэратарскага ведамства. Даведаўшыся аб яго удзеле ў арэнбурскай змове 1833
году, яго вырашаюць вярнуць назад у Арэнбург у суправаджэньні жандара[7].
На дапамогу паэту прыходзяць яго віленскія сябры, аселыя ў Пецярбургу, і
найперш Францішак Малеўскі. Аднак справа аб удзеле ў плянаваным бунце даходзіць
да самога шэфа жандараў, галоўнага начальніка III аддзяленьня графа Бенкендорфа[6].
У гэты момант за Тамаша Зана заступаецца арэнбурскі генэрал-губэрнатар Васіль
Аляксеевіч Пятроўскі, які высока цаніў высыльнага за яго геалягічныя адкрыцьці
і шырыню ведаў[7][26].
Вяртаньне
Вёска Далматаўшчына, дзе некаторы час у маёнтку філямата
Антонія Вяржбоўскага Тамаш Зан жыў разам зь Янам Чачотам
Пасьля сямнаццацігадовай высылкі ў 1841 годзе Тамаш Зан вяртаецца на
радзіму. Пасьля Горадні і Вільні некаторы час разам зь Янам Чачотам жыў у
Далматаўшчыне каля Карэліч, у маёнтку філямата Антонія Вяржбоўскага[27].
Працаваў у Віленскім корпусе горных інжынэраў, а праз чатыры гады —
інспэктарам дзяржаўных маёнткаў на Аршаншчыне і з 1844 на Лепельшчыне. Тут
сышоўся зь сям'ёй Кусьцінскіх. Міхаіл Кусьцінскі, студэнт Пецярбургскага
ўнівэрсытэту, а пазьней вядомы археоляг, успамінаў, што Зан быў душой кожнага
таварыскага сходу. Сачыняў музыку, песьні, у тым ліку і на словы Я. Чачота[28].
У 1845 выходзіць у адстаўку[25].
Як адзначае Тамашовы паплечнік і блізкі сябра Ігнат Дамейка: «Тамаш Зан
прыехаў здаровы і вясёлы, як і раней — сардэчны, разумны. Здавалася, ён зьбярог
у сабе ўсю маладую сілу і кемлівасьць». Але празь некалькі месяцаў Зан
захварэў: «гэта быў пачатак вар'яцтва, якое прыйшло не адразу, нягледзячы на
лекі, што даваў яму брат»[28].
Па вяртаньні паэта адразу акружаюць сябры і асабліва Марыля Путкамэр, якая
забірае яго да сябе ў маёнтак Бальценікі, дзе Тамаша кранае Марыліна дачка
Зося, якая сьпявае яму, граючы на фартэпіяна, песьні Яна Чачота[7].
Разам з Марыляй і малодшым братам Ігнасем наведвае сям’ю Бялінскіх у Янушах,
Марыліных братоў Юзэфа ў Смольчыцах і Міхала ў Дварцы, дзе яго прымаюць зь
вялікаю радасьцю[7]. Варта адзначыць, што будучы героем міцкевічавых
«Дзядоў», Тамаш Зан стаў жывой легендай у вачох сваіх сучасьнікаў[7].
У вёсцы Аборак на Маладэчаншчыне ў сям’і добрых знаёмых Дэдэркаў Тамаш Зан
сустракае маладую Брыгіду Сьвентажэцкую зь недалёкае Маліноўшчыны, якая
зачытвалася рамантычнаю літаратурай і захаплялася творчасьцю свайго сучасьніка
Адама Міцкевіча. Неўзабаве Брыгіда захалася ў Тамаша і той адказаў узаемнасьцю.
Пазьней у лісьце Марылі Путкамэр ён прызнаваўся:
Я ўбачыў у ёй самую Літву, якая вітае свайго
сына з выгнаньня, убачыў у ёй анёла, які нагадвае мне маю маладосьць, боства,
якое прадракае мне шчасьлівую будучыню[29]
Брыгіда Зан (народжаная Сьвентаржэцкая) з сынамі. Сядзіць
— Абдон, стаяць (зьлева направа) — гувэрнэр, Віктарын і Клемэнт.
Магіла Тамаша Зана на акварэлі Н. Орды, 2-я пал. XIX ст.
29 кастрычніка 1846 у мястэчку Лебедзева пад Маладэчнам яны пабраліся
шлюбам[7]. Вясельле было мнагалюднае і апрача радні прыехалі яго
найбліжэйшыя сябры Марыля і Ваўжынец Путкамэры, браты Верашчакі — Юзэф і
Міхал[7].
Апошнія дзевяць гадоў жыцьця вёў актыўную краязнаўчую і літаратурную работу[30].
Нейкі час жыў у Беніцы, займаўся геалягічнымі дасьледаваньнямі і геалягічнай
працай. У беніцкіх сваякоў жонкі ў старасьвецкім будынку бачыў галерэю і
мэмарыяльную залю, у якой суткі правёў Напалеон у сьнежні 1812[21].
Пасьля Беніцы разам зь сям’ёй пераехаў у Аборак, дзе пражыў тры гады. Пад канец
жыцьця пры дапамозе Марылінага мужа Ваўжынца Путкамэра за грошы, атрыманыя ў
якасьці пасагу, Зан набыў маёнтак Кахачын (сёньня — в. Какоўчына). У набыцьці
маёнтку яму таксама дапамог А. Дабравольскі, які паставіў своеасаблівую ўмову:
«новасьпечаны памешчык» мусіў «аддзякаваць» яго, напісаўшы тут аўтабіяграфію,
аднак задума засталася нязьдзейсьненай[28]. Адам Міцкевіч з Парыжа
паведамляў ў Чылі Ігнату Дамейку: «У Зана вёсачка ў Беларусі»[31].
Спачатку неспрактыкаванаму ў гаспадарцы паэту маёнтак Кахачын прынёс толькі
турботы. У лісьце да Кусьцінскіх Зан скрадзіўся: «За два прайшоўшых гады
вычарпаў у мяне гэты маёнтак усе зьберажэньні». Пазьней Марылі Путкамэр ён
напіша:
Вязень над Віліяй, хворы над Нёманам, чыноўнік
над Дзьвіной, не прытуліла мяне сяброўства на Літве, горная справа на
Жмудзі, сваяцтва і вучоная сябрына на Чорнай, грамадзянства і набожнасьць
над Дняпром і на Белай Русі. Няўжо ж, пакуль жыву, буду вечным выгнаньнікам
і пілігрымам?[32]
Толькі празь некалькі гадоў, калі Заны пабудавалі дом, займелі гаспадарку,
жыцьцё пайшло належным парадкам. У Тамаша і Брыгіды Занаў нарадзіліся чатыры
сыны: Віктарын (1848), Абдон (1849), Клемэнт (1852) і Станіслаў (1854)[33].
Памёр тут жа 7 ліпеня 1855 году. Пахаваны на каталіцкіх могілках у мястэчку
Смаляны. Жонка Брыгіда памерла 23 жніўня 1900 ва ўзросьце 81 году. Яе пахавалі
побач з мужам[5]. У эпітафіі на мэмарыяльнай пліце, усталяванай кс.
Уладзіславам Любамірскім, што ляжыць перад помнікамі, гаворыцца:
Мілы Богу і людзям Тамаш Зан, памяць пра якога
блаславенна. Жыў шэсьцьдзесят гадоў. Памёр 7 ліпеня 1855 году ў Кахачыне.
Зь Сьвентаржэцкіх Брыгіда Зан пахаваная побач з сваім мужам 23 жніўня 1900
году ва ўзросьце 81 год. Сын іх немаўля Стась памёр у 1854 годзе.
Постаць
Блізкі сябра Тамаша Зана Ігнат Дамейка наступным чынам апісваў зьнешнасьць
свайго таварыша:
Быў Тамаш Зан... чалавекам з шырокімі
схільнасьцямі: грунтоўна ведаў прыродазнаўчыя і экспэрымэнтальныя навукі,
слыў добрым матэматыкам і паэтам, ведаў літаратуру і нашу гісторыю,
старажытныя мовы; быў вялікім аматарам мастацтваў, у першую чаргу музыкі,
якую добра ведаў; выдатна сьпяваў. Сярэдняга росту, смуглаватага твару, з
малымі агністымі вачыма і цёмнымі кучаравымі валасамі, з высокім ілбом, які
трохі звужаўся ўверсе. Калі ён сьпяваў, імправізаваў, тады ад яго, казалі,
ад чала і вачэй нібы сыходзіла праменьне, якім проста паланяў сэрцы ўсіх,
хто яго слухаў. Нездарма Зан атрымаў ганаровую мянушку «архіпрамяністы»[12]
Творчая спадчына
Тамаш Зан — аўтар заснаваных на беларускім фальклёры паэтычных твораў
на польскай мове. У камэдыі «Грэцкія піражкі» (1817, пастаўлена ў Арэнбургу 11
лютага 1830[34]) выкарыстаў беларускі фальклёр, у паэме «Табакерка»
(1818) апісаў беларускае вясельле, сьвята Купальле, звычаі і абрады беларусаў.
Ім напісаныя баляды і паэмы «Цыганка», «Сьвіцязь-возера» (абедзьве 1820),
«Твардоўскі», «Бекеш» і лірычныя вершы, у прыватнасьці, верш «Мінчук» (1836) і
«Сабіраемся з-над Урала на Літву» (1838)[35]. Тамаш Зан адыграў
значную ролю ў разьвіцьці новага літаратурнага кірунку — рэвалюцыйнага
рамантызму[3].
Ва ўральскім дзёньніку «З выгнаньня» паэт выказаў намер пісаць на
беларускай мове, аднак ніводзін зь яго беларускіх твораў не захаваўся[1].
У 1833 Т. Зан адзначыў у дзёньніку, што «напісаў па-расейску дзіцячую
камэдыю «Русалки и леший», накшталт «Грэцкіх піражкоў»[34].
Невядома, ці ставілася яна на сцэне ў Арэнбургу.
Ушанаваньне памяці
Паводле зьвестак Арэнбурскага краязнаўчага музэю, імя Тамаша Зана носіць
араграфічнае ўзвышша на Паўднёвым Урале[25].
Выданьні
Tryolety
i wiersze miłosne. Warszawa, 1922;
Z
wygnania. Wilno, 1929. Бел. пер.: Філаматы і філарэты: Зборнік. Мн., 1998.
Адрывак з фільма "Падарожжа дылетанта.в.Мясата (Тамаш Зан)"